Discriminatie op basis van sociale toestand of afkomst

De sociale toestand wordt bepaald door het sociaal-economische en culturele milieu waarin iemand leeft.

Sociale afkomst verwijst naar de sociale omgeving of de sociale klasse waarin iemand wordt geboren en die de eerste jaren van het leven bepalen: de roots, de opvoeding of het vertrekpunt in het leven (Res. 2432 - Resolutie – Aangepaste tekst (coe.int)).

De sociale afkomst heeft een weerslag op iemands sociale mobiliteit, vooral dan een minder sterk sociaal netwerk. Zo gaat een studie van de OESO van 2018 ervan uit dat je in België 4 generaties nodig hebt om op een stabiele manier het mediaaninkomen te bereiken als je wordt geboren in een gezin met een laag inkomen (A Broken Social Elevator? How to Promote Social Mobility | en | OECD.

Het beschermd kenmerk sociale toestand komt vaak terug in de dossiers van Unia.

Zo worden dakloze mensen en hun maatschappelijk werkers vaak geweigerd in cafés.

De digitale kloof treft ook vaak mensen die door dit criterium worden beschermd. Zij hebben vaak geen toegang tot digitale tools en kunnen dus niet communiceren met openbare diensten, banken of ziekenhuizen.

Sociale afkomst kan tot discriminatie leiden, met name op de werkvloer. Soms wordt er tijdens sollicitatiegesprekken een onterecht onderscheid gemaakt op basis van sociale codes van een specifiek sociaal milieu op het vlak van taal, gedrag, kleding of bepaalde beleefdheidsregels. Een voornaam die als ‘volks’ wordt ervaren, kan een grond van discriminatie zijn.

Ook in het onderwijs speelt iemands sociale afkomst een grote rol: bijna 15% van de kinderen verlaat het basisonderwijs zonder getuigschrift. 

Dergelijke problemen hebben verschillende oorzaken. Heel vaak houden ze verband met allerlei breuklijnen:

• familiaal
• op school
• sociaal
• identitair
• cultureel 

De redenen voor deze problemen houden ook altijd verband met de moeilijke en zelfs tegengestelde relatie tussen de groep waartoe iemand behoort, en de ‘wereld van de schoolse kennis’. En dat terwijl het onderwijssysteem toch al bijzonder discriminerend en onrechtvaardig is.

Analfabetisme en ongeletterdheid vallen volgens de antidiscriminatiewetgeving onder het beschermd kenmerk sociale toestand. 

Digitale ongelijkheid raakt bijna de helft van de bevolking (Barometer digitale inclusie 2022 | Koning Boudewijnstichting), vooral kwetsbare mensen en mensen die worden beschermd door een of meerdere discriminatiecriteria.

De maatschappij digitaliseren zonder rekening te houden met deze mensen, is een vorm van discriminatie (Digitale kloof: hoe ongelijkheden verminderen?). 

Dit beschermd kenmerk is opgenomen in de federale, Vlaamse, Brusselse en Waalse wetgeving. 

De wetgevers illustreren dit kenmerk op een niet-limitatieve manier in hun parlementaire werk:

• Federaal niveau: situaties m.b.t. daklozen, werkzoekenden, analfabete of ongeletterde mensen, mensen die in moeilijke sociaal- economische omstandigheden leven, mensen die uit de prostitutie stappen of zijn gestapt of ook mensen met een gerechtelijk verleden.
• Vlaams niveau: het criterium van de sociale positie is opgenomen in de wet.
• Brussels niveau: de Brusselse code met het oog op discriminatiebestrijding neemt het criterium verblijfsstatuut trouwens op om mensen zonder papieren of met een beperkte verblijfsvergunning expliciet te beschermen. 
• Waals niveau: de toestand van daklozen, werkzoekenden, mensen met een gerechtelijk verleden of ook mensen die uit de prostitutie willen stappen of zijn gestapt.

Het kenmerk sociale toestand dekt in bredere zin de sociaaleconomische situatie van mensen: 

• “(...) Ten eerste moeten de landen de gelijkheid voor de wet waarborgen door erover te waken dat de regelgevende en politieke omstandigheden niet discriminerend zijn voor personen die in armoede leven. 
• Ten tweede moeten de landen de gelijke bescherming door de wet waarborgen door erover te waken dat haar vertegenwoordigers dergelijke vormen van discriminatie niet begaan. Deze regel moet ook de verplichting inhouden dat openbare instellingen de impact van hun beslissingen m.b.t. ongelijkheid en armoede vooraf evalueren (…) 

Voor al deze elementen moeten de wettelijke bepalingen die discriminatie op basis van sociaaleconomische achterstand verbieden, niet alleen directe discriminatie bestrijden (beslissingen nemen die ongunstig zijn omdat iemand weinig inkomsten heeft of niet rijk is), maar ook indirecte discriminatie, wanneer criteria of procedures die neutraal lijken,  mensen in armoede bewust of onbewust bovenmatig treffen.  

Dat is het geval voor criteria die betrekking hebben op alfabetisering, werkloosheid, het gebrek aan een vaste woonplaats, de woonplaats op zich (bv. een kansarme wijk) of, zoals hierboven vermeld, de bron van inkomsten (bv. een uitkering) of onzeker werk (…)” 

Bron: verslag van de bijzondere rapporteur  over de mensenrechten en extreme armoede, Rapport-du-Rapporteur-special-sur-les-droits-de-lhomme-et-lextreme-pauvrete.pdf (droitpauvrete.be) – eigen vertaling.

Sociale afkomst is in de federale, Vlaamse, Brusselse en Waalse wetgeving opgenomen.  

De wetgevers illustreren dit kenmerk op een niet-limitatieve manier in hun parlementaire werk:

• Federaal niveau: situaties van daklozen, werkzoekenden, analfabete of ongeletterde mensen, mensen die in moeilijke sociaaleconomische omstandigheden leven, mensen die uit de prostitutie stappen of zijn gestapt of ook nog mensen met een gerechtelijk verleden. 
• Vlaams niveau: het kenmerk van de sociale positie is opgenomen in de wet.
• Waals niveau: de toestand van daklozen, werkzoekenden, mensen met een gerechtelijk verleden of ook nog mensen die uit de prostitutie stappen of zijn gestapt.
• Brussels niveau: de Brusselse code met het oog op discriminatiebestrijding neemt trouwens ook het kenmerk verblijfsstatuut op om mensen zonder papieren of met een beperkte verblijfsvergunning expliciet te beschermen.