Analyse van de rechtspraak over cumulatieve en intersectionele discriminatie (juli 2025)

Het concept van intersectionaliteit is bedacht door Kimberlé Crenshaw, een Afro-Amerikaanse professor in de rechten.  Ze ontwikkelde het concept naar aanleiding van een rechterlijke uitspraak in een zaak tussen een werkneemster (Emma DeGraffenreid) en haar voormalige werkgever (het bedrijf General Motors) (U.S. District Court (Eastern District of Missouri), DeGraffenreid v. General Motors Assembly Div., 4 mei 1976, 413 F. Supp. 142). Het bedrijf kende financiële moeilijkheden en besloot daarom om werknemers te ontslagen volgens de regel “Last Hired, Last Fired” (laatst aangeworven, eerst ontslagen). Het bedrijf had vóór de jaren 70 geen enkele zwarte vrouw in dienst genomen. Daardoor waren zij de eersten die werden ontslagen. Verschillende zwarte werkneemsters, onder wie Emma DeGraffenreid, besloten hun ontslag aan te vechten. Ze voerden aan dat zij als zwarte vrouwen op grond van de beschermde criteria geslacht én zogenaamd ras werden gediscrimineerd.

De rechter besloot echter deze criteria afzonderlijk te analyseren en concludeerde dat er geen sprake was van discriminatie. Hij was van mening dat er geen sprake was van discriminatie op grond van geslacht of zogenaamd ras want blanke vrouwen die vóór 1970 in dienst waren getreden werden niet door de maatregel getroffen, evenmin als zwarte mannen. Volgens de eisers waren zij echter juist het slachtoffer van discriminatie omdat zij zowel zwart als vrouw waren.

Met het concept van intersectionaliteit wil Kimberlé Crenshaw de manier waarop het antidiscriminatiekader wordt benaderd aan de kaak stellen en de specifieke benadeling van personen die zich op het snijpunt bevinden van meerdere beschermde criteria zichtbaar maken.

Hoewel het begrip intersectionaliteit werd ontwikkeld in het domein van het (antidiscriminatie)recht, is het daartoe niet beperkt gebleven. Het begrip kan worden gedefinieerd als “een theoretisch concept, een analytische benadering en een juridisch en politiek instrument dat rekening houdt met de verschillende lagen van voor- en nadelen die iedereen ondervindt als gevolg van maatschappelijke en structurele systemen” (Center for intersectional justice, Intersectionality at a glance in Europe, Fact-sheet, maart 2020, 2) (vrije vertaling). 

Het begrip intersectionaliteit werd pas in 1989 geconceptualiseerd, maar de onderliggende problematiek werd eerder al door anderen onderzocht en getheoretiseerd, bijvoorbeeld door bell hooks, Angela Davis, Audre Lorde of nog in het midden van de 19e eeuw door Sojourner Truth. Deze laatste was een pionier voor vrouwenrechten en tegen slavernij en werd bekend met haar toespraak “Ain’t I a Woman?” (Ben ik geen vrouw?) die ze hield op 29 mei 1851 en waarin ze de zogenaamd ‘universele’ categorie ‘vrouw’ in vraag stelde omdat die enkel de problemen en belangen van witte vrouwen vertegenwoordigde.

Meervoudige discriminatie is een generieke term die verwijst naar een situatie waarin een persoon anders wordt behandeld op basis van meerdere discriminatiegronden. Dit kan verschillende vormen aannemen: de discriminatie kan opeenvolgend, cumulatief (of additief) of intersectioneel zijn. 

• Opeenvolgende discriminatie doet zich voor wanneer iemand op basis van verschillende gronden die afzonderlijk en op verschillende momenten een rol spelen, meerdere keren wordt gediscrimineerd. Bijvoorbeeld: Een homoseksuele man die tot een etnische minderheid behoort, kan op zijn werk worden gepest vanwege zijn seksuele geaardheid en een baan worden geweigerd vanwege zijn etnische afstamming.
• Meervoudige discriminatie kan vervolgens de vorm aannemen van cumulatieve (of additieve) discriminatie. Het gaat dan om een situatie waarin een persoon op een bepaald moment om meerdere redenen verschillend wordt behandeld, waarbij deze redenen elkaar opstapelen maar ook los van elkaar kunnen worden gezien. Bijvoorbeeld: de sollicitatie van een 44-jarige man wordt afgewezen omdat de werkgever veronderstelt dat hij niet in staat zal zijn om te werken in een team dat uitsluitend bestaat uit vrouwen tussen 20 en 30 jaar. De man wordt dus dubbel gediscrimineerd: op grond van zijn leeftijd en op grond van zijn geslacht.
• Ten slotte is er sprake van intersectionele discriminatie wanneer een individu of een groep individuen wordt gediscrimineerd op basis van criteria die zo met elkaar verweven zijn dat ze een unieke en specifieke vorm van achterstelling creëren. De beschermde criteria werken op elkaar in en worden onlosmakelijk met elkaar verbonden door de interactie van verschillende machtssystemen die met name verband houden met de sociaaleconomische context.

Het is soms moeilijk om cumulatieve discriminatie te onderscheiden van intersectionele discriminatie. Om het onderscheid te verduidelijken, kunnen verschillende voorbeelden worden aangehaald:

• Een persoon stuurde zijn cv via de website van de VDAB naar een ambulancedienst die op zoek was naar een chauffeur voor het vervoer van zieken. De kandidaat, een Belg, vermeldde in zijn cv zijn achternaam en geboorteplaats, waaruit bleek dat hij van Oost-Europese origine was. De zaakvoerster dacht dat ze een antwoord stuurde naar een medewerker van de VDAB, maar haar reactie kwam rechtstreeks bij de sollicitant terecht: “Buitenlander, 22 jaar, geen ervaring. Het is niet nodig om me dit te sturen. Geen buitenlanders, geen mensen zonder ervaring en geen vrouwen met jonge kinderen, dat is bij voorbaat gedoemd te mislukken.” In dit geval werd (enkel) discriminatie op grond van een raciaal criterium vastgesteld. Als de persoon die zijn cv had gestuurd echter een vrouw met jonge kinderen van buitenlandse origine zou zijn geweest, dan zou de weigering om haar aan te werven cumulatieve discriminatie hebben gevormd, aangezien zij dan dubbel benadeeld zou zijn geweest (correctionele rechtbank Oost-Vlaanderen, afdeling Gent, 17 februari 2021).
• Een werkgever biedt zijn werknemers een opleiding aan, maar krijgt te veel aanvragen en besluit de kandidaten te selecteren op basis van een ogenschijnlijk neutraal criterium: de in België gewerkte tijd. Dit criterium kan enerzijds een bijzondere benadeling op grond van nationaliteit met zich meebrengen, aangezien het geen rekening houdt met personen die in een ander land hebben gewerkt, wat waarschijnlijk meer gevolgen heeft voor werknemers met een buitenlandse nationaliteit. Anderzijds benadeelt het ook vrouwen, die vaker deeltijds werken en dus minder uren presteren dan mannen. Dit selectiecriterium zou dus zowel werknemers met een buitenlandse nationaliteit als vrouwen kunnen benadelen en bijgevolg buitenlandse vrouwen dubbel kunnen benadelen.
• Op het vlak van huisvesting kan er sprake zijn van cumulatieve discriminatie wanneer een verhuurder een inkomen van meer dan 3.000 euro per maand eist van een toekomstige huurder en tegelijkertijd weigert zijn woning te verhuren aan personen van Maghrebijnse origine. De persoon die minder dan 3.000 euro verdient, wordt gediscrimineerd op grond van vermogen, de persoon van Maghrebijnse origine op grond van raciale criteria en de persoon van Maghrebijnse origine die minder dan 3.000 euro verdient, wordt dubbel gediscrimineerd.
• A contrario werd de weigering om een Aziatische vrouw van Vietnamese origine aan te werven, op basis van stereotypen over Aziatische vrouwen van bepaalde juryleden die haar hadden geïnterviewd, beschouwd als intersectionele discriminatie, waardoor een vermoeden van discriminatie werd vastgesteld. In eerste aanleg heeft de rechter de beschermde criteria afzonderlijk geanalyseerd en geoordeeld dat er geen sprake was van discriminatie op grond van raciale criteria, omdat de jury positieve opmerkingen had gemaakt over de sollicitatie van een Aziatische man. Er was volgens de rechter evenmin sprake van discriminatie op grond van geslacht, omdat de jury positieve opmerkingen had gemaakt over de sollicitatie van een andere vrouw. In hoger beroep werd de beslissing herzien en werd een intersectionele benadering gevolgd nadat was gewezen op “de bijzondere aard van haar levenservaring”: "Aziatische vrouwen zijn het voorwerp van een reeks stereotypen en vooroordelen die geen invloed hebben op Aziatische mannen of witte vrouwen. Bijgevolg kunnen zij het slachtoffer worden van discriminatie, zelfs als er geen sprake is van discriminatie ten aanzien van laatstgenoemden" (U.S. Court of Appeals (9th Circuit), Lam v. University of Hawaii, 11 oktober 1994, 40 F. 3d. 1551) (vrije vertaling).

Het begrip meervoudige discriminatie werd in de federale wetgeving ingevoerd na aanbevelingen van de Commissie voor de evaluatie van de federale antidiscriminatiewetten (Eindverslag ‘Bestrijding van discriminatie, haatboodschappen en haatmisdrijven: een gedeelde verantwoordelijkheid’) en van Unia (Evaluatie van de antiracismewet en antidiscriminatiewet). In de parlementaire stukken werd gepreciseerd dat meervoudige discriminatie 2 vormen kan aannemen: cumulatieve discriminatie en intersectionele discriminatie (Parl.St. Kamer, 2022-23, nr. 55-3366/001, 8).

De wet van 28 juni 2023 bevat volgende definities:

• Cumulatieve discriminatie: situatie die zich voordoet wanneer een persoon wordt gediscrimineerd naar aanleiding van een onderscheid op grond van meerdere beschermde criteria die bij elkaar worden opgeteld, maar scheidbaar blijven.
• Intersectionele discriminatie : situatie die zich voordoet wanneer een persoon wordt gediscrimineerd naar aanleiding van een onderscheid op grond van meerdere beschermde criteria die op elkaar inwerken en onscheidbaar worden.

Het invoeren van het begrip meervoudige discriminatie heeft gevolgen voor wat betreft de rechtvaardigingsregeling en de schadevergoeding. 

• De antidiscriminatiewetten laten toe om een onderscheid te rechtvaardigen. De rechtvaardigingsregeling hangt samen met het domein waarop de ongelijke behandeling betrekking heeft en met het onderliggend beschermd criterium. Wanneer een persoon verschillend wordt behandeld op grond van minstens 2 criteria, dan is de rechtvaardigingsregeling van toepassing die het gunstigst is voor de persoon die door het verschil in behandeling wordt getroffen, ongeacht of het criteria betreft uit één of meerdere wetten. Stel bijvoorbeeld dat een persoon geen toegang krijgt tot een evenement op grond van zijn huidskleur en de aard van zijn inkomsten. De verschillende behandeling is per definitie discriminerend want het is in dit domein niet mogelijk om een onderscheid op grond van raciale criteria te rechtvaardigen.
• Wat de schadevergoeding betreft, voorziet de wet van 28 juni 2023 in de mogelijkheid om de forfaitaire schadevergoeding te cumuleren “om rekening te houden met het opgetelde aantal cumulatieve criteria” of “om rekening te houden met het aantal criteria die op onscheidbare wijze op elkaar inwerken”. In de parlementaire stukken wordt gepreciseerd dat rekening moet worden gehouden met de specifieke schade die het slachtoffer heeft geleden en met de kwetsbare situatie waarin het slachtoffer zich kan bevinden (Parl.St. Kamer, 2022-23, nr. 55-3366/001, 10). De Franse Gemeenschap heeft ervoor gekozen om de federale regeling over te nemen in het decreet van 12 december 2008. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is dat niet geval en wordt in het geval van cumulatieve discriminatie voorzien in de automatische cumulatie van schadevergoedingen. 

Ten slotte is het nuttig om te vermelden dat het invoeren van het begrip meervoudige discriminatie niet hetzelfde is als het invoeren van nieuwe vormen van discriminatie (naast directe en indirecte discriminatie, intimidatie en seksuele intimidatie, weigeren van redelijke aanpassingen en opdracht geven tot discriminatie). Het zijn deze verschillende vormen van discriminatie die, wanneer ze op meerdere beschermde criteria berusten, meervoudige discriminatie vormen. In die zin zijn intersectionaliteit en meervoudige discriminatie opgenomen in het Wetboek inzake de gelijkheid, de non-discriminatie en de bevordering van diversiteit van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waarin intersectionele discriminatie wordt gedefinieerd als: “Directe of indirecte, discriminerende of seksuele intimidatie, of de opdracht om te discrimineren gebaseerd op verschillende, echte of vermeende, beschermde criteria die op zichzelf of door associatie worden toegekend, die zodanig op elkaar inspelen en onlosmakelijk met elkaar verbonden worden.”

Wat de Europese Unie betreft, heeft het begrip meervoudige discriminatie een bescheiden intrede gedaan in haar regelgeving via de overwegingen van de richtlijnen 2000/43/EG (Richtlijn van  29 juni 2000 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van personen ongeacht ras of etnische afstamming – overweging 14) en 2000/78/EG (Richtlijn van 27 november 2000 tot instelling van een algemeen kader voor gelijke behandeling in arbeid en beroep – overweging 3). Deze overwegingen, die op gelijkaardige wijze zijn geformuleerd, bepalen: “Bij de toepassing van het beginsel van gelijke behandeling (…) dient de Gemeenschap overeenkomstig artikel 3, lid 2, van het EG-Verdrag, te trachten ongelijkheden weg te nemen en de gelijkheid tussen mannen en vrouwen te bevorderen, met name omdat vrouwen vaak het slachtoffer zijn van meervoudige discriminatie.”

In richtlijn 2024/1385 (Richtlijn van 14 mei 2024 ter bestrijding van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld – overweging 6), die van recentere datum is, wordt erkend dat personen die het slachtoffer zijn van intersectionele discriminatie een verhoogd risico lopen op geweld. De lidstaten worden verplicht om tegemoet te komen aan de specifieke behoeften van personen en groepen die op intersectionele wijze worden benadeeld. De richtlijnen 2024/1499 en 2024/1500 betreffen de normen voor organen van gelijke behandeling. Ze verplichten die organen om bijzondere aandacht te besteden aan intersectionele discriminatie.

De duidelijkste en meest gedetailleerde erkenning van intersectionaliteit staat in richtlijn 2023/970 (Richtlijn van 10 mei 2023 ter versterking van de toepassing van het beginsel van gelijke beloning van mannen en vrouwen voor gelijke of gelijkwaardige arbeid door middel van beloningstransparantie en handhavingsmechanismen – overweging 25). In deze richtlijn wordt uitdrukkelijk erkend dat “nog andere gronden voor discriminatie of ongelijkheid een rol kunnen spelen, wanneer de werknemer behoort tot één of meer groepen die bescherming genieten tegen discriminatie op grond van geslacht, enerzijds, en ras of etnische afstamming, godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele gerichtheid, als beschermd uit hoofde van Richtlijn 2000/43/EG van de Raad of Richtlijn 2000/78/EG van de Raad, anderzijds”. De richtlijn stelt vervolgens: “Vrouwen met een handicap, vrouwen van ongeacht welk ras of etnische afkomst, waaronder Romavrouwen, en jonge of oudere vrouwen behoren tot groepen die te maken kunnen krijgen met intersectionele discriminatie. Deze richtlijn moet derhalve verduidelijken dat het in geval van beloningsdiscriminatie op grond van gender mogelijk moet zijn rekening te houden met een dergelijke combinatie, teneinde elke vorm van twijfel die in dit verband binnen het bestaande rechtskader bestaat, weg te nemen, en de nationale rechtbanken, organen voor gelijke behandeling en andere bevoegde instanties in staat te stellen elke vorm van benadeling als gevolg van intersectionele discriminatie naar behoren in aanmerking te nemen, met name voor materiële en procedurele doeleinden, onder meer om het bestaan van discriminatie te erkennen, de geschikte referentiepersoon te bepalen, de evenredigheid te beoordelen en, in voorkomend geval, het compensatie- of sanctieniveau vast te stellen.”

Wat de strijd tegen discriminatie betreft, moeten de vele voordelen van de begrippen intersectionaliteit en meervoudige discriminatie niet meer worden aangetoond. Deze begrippen maken het bijvoorbeeld mogelijk om de cumulatieve impact van discriminatie op basis van meerdere criteria zichtbaar te maken, evenals de specifieke situatie van personen die zich op het snijpunt daarvan bevinden. Ze laten toe om rekening te houden met de ruimere context van de nadelige behandeling en om de geleden schade te revalueren.

Anderzijds blijven de begrippen nog grotendeels onbekend en het is vooral een beperkte kring van insiders, voornamelijk uit het verenigingsleven en de academische wereld, die ermee vertrouwd is. De rechtbanken en hoven konden het begrip meervoudige discriminatie voordien al toepassen, ook zonder dat het absoluut noodzakelijk was om het begrip in de wetgeving vast te leggen. Niettemin geeft de wettelijke verankering hopelijk een duwtje in de rug aan de rechtbanken en hoven die tot nu toe eerder terughoudend waren om ermee aan de slag te gaan.

• Shreya ATREY “Illuminating the CJEU’s Blind Spot of Intersectional Discrimination in Parris v. Trinity College Dublin”, Industrial Law Journal, 2018, vol. 47, n° 2, 278-296.
• Emmanuelle BRIBOSIA, Robin Medard INGHILTERRA et Isabelle RORIVE, “Discrimination intersectionnelle en droit : mode d’emploi”, Revue trimestrielle des droits de l'homme, 2021, n° 126, pp. 241-274.
• Kimberlé CRENSHAW, “Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics”, University of Chicago Legal Forum, 1989, n° 139, 139-167.
• Xavier DELGRANGE, “Les neutralités de l’entreprise, convictionnelle, commerciale ou managériale”, Revue trimestrielle des droits de l'Homme, 2023/1, n° 133, 67-100
• Nozizwe DUBE, “OP v. Commune d'Ans: When equality, intersectionality and state neutrality collide”, Maastricht Journal of European and Comparative Law, vol. 31, n° 3, 2024.
• Julie RINGELHEIM, “L’interdiction du port de signes religieux dans l’emploi public : les juridictions nationales dans le flou après l’arrêt O.P. c. Commune d’Ans de la Cour de justice de l’Union européenne”, J.L.M.B., 2024, Vol. 136, n° 8, 326-335.
• Sophie VINCENT et Jogchum VRIELINK, “Les discriminations multiples et intersectionnelles”, in I. HACHEZ et J. VRIELINK (eds.), Les grands arrêts en matière de handicap, Larcier, Brussel, 2020, 250-274.
• Raphaële XENIDIS, “Multiple discrimination in EU anti-discrimination law : towards redressing complex inequality?” in Uladzislau BELAVUSAU and Kristin HENRARD (eds), EU anti-discrimination law beyond gender, Hart Publishing, Oxford, 2018, 41-74.